हिंदू कोण – १६

देवांच्या अस्तित्वा बाबत –

क्रमशः मागील भागातून चालू -

इस्लाममध्ये त्यांचा उल्लेख जीन म्हणून केला जातो. हे गण शीव, काली, गणपती व मारुती ह्याच्या आधिपत्याखाली काम करीत असतात असें मानले जाते. इतर धर्मांत ही व्यवस्था आढळत नाही. आपण आधी पाहिलेले ईश्र्वर, पितर आणि पिशाच्च ह्यांहून ही आणखीन वेगळी दैवते आहेत. इतर धर्मांत दैविक शक्तिंची एवढी पद्धतशीर रचना केलेली आढळत नाही. हिंदूंतील ही दैवतांची सुंदर रचना पहाता इतर धर्म त्या बाबत मागासलेले आहेत हे स्पष्ट होते. ह्याठिकाणी आपण पाहिले असेल किं, देव हा शब्द वेगवेगळ्या प्रसंगी निरनिराळ्या अर्थाने योजला जात आहे. कधी तो परमेश्र्वर ह्या अर्थी तर कधी तो ईश्र्वर ह्या अर्थी तर कधी तो देव म्हणून असा वापरला जातो जसें इंग्रजीतील गॉड हा शब्द वापरला जातो. त्यामुळे गोंधळ उडू शकतो. त्यासाठी तो वाचतांना त्याचा संदर्भ पाहून कोणता अर्थ अभिप्रेत आहे ते पाहून तो अर्थ समजावा. पुराणातील कथांमधून देव, दैत्य, यक्ष, राक्षस असें सर्व आपण वाचत असतो. बुद्धाच्या जातक कथांमध्ये गंधर्व, यक्ष ह्यांचा उल्लेख आढळतो. त्यामुळे साधारण हिंदू माणसास त्यांचा बर्यापैकी परिचय असतो. विविध देवतांच्या स्वरुपाबद्दल थोडी आणखीन माहिती पाहूया.

२४. प्रत्येक देवतेला दोन अंग असतात. एक अंग असते, नरवाचक व दुसरे असतें, स्त्रीवाचक. त्याचा उल्लेख नरनारी असा केला जातो. ही दोन रुपं दोन भिन्न वर्तणूकी व्यक्त करता. नर स्वरूप पुरुषी स्वभाव दाखवतो व स्त्री स्वरूप स्त्रीचा स्वभाव दाखवतो. आपण म्हणतो पुरुषात स्त्री असते व बाईत पुरुष असतो तसेंच हे असते. तें असें, पुरुषी स्वभाव थोडा बेपर्वा, उद्धट, घमेंडखोर, कमी दयाळू, अस्वस्थ, शंकाखोर, आगाऊ आणि आळशी असा असतो त्या प्रमाणे, देवतेचे नरस्वरुप काम करते. देवतेचे स्त्री स्वरुप स्त्रीचा स्वभाव व्यक्त करते. तो आहे, काळजीपूर्वक, नीटनेटके, ममतापूर्वक, नम्र, प्रेमळ, शांत, सावध, मेहनतू. अशा भिन्न वागणूकीमुळे देवतेचे स्त्री स्वरुप भक्तासाठी जास्त भावत असते. जर साधकांनी नर स्वरुप भक्ती करण्यासाठी निवडले तर त्याला त्या पुरुषी स्वरुपाकडून सहकार्य मिळत नाही. ते भक्ताची सतत परीक्षा घेत रहाते. पण जर देवतेचे स्त्री स्वरुप भक्तीसाठी निवडले तर त्या देवतेकडून भक्तास चांगले सहकर्य मिळते. आपण पहातो किं, आई ही वडीलांपेक्षा जास्त जवळची मुलांना वाटते तसें हे असते. म्हणजे, शंकरापेक्षा अंबेची पुजा करणे नेहमीच जास्त श्रेयस्कर असते. पांडुरंगापेक्षा रखुमाई जास्त लवकर पावते असे हे असल्याने प्रापंचिक याचकांनी नेहमी देवतेच्या स्त्री रुपाचीच भक्ति करणे चांगले असते असें समजले जाते. देवतेचे नर रुप भक्ताची जरा जास्तच परीक्षा घेत असते तसें देवतेचे मायरुप करीत नाही. थोडक्यात असे सुचवावयाचे आहे कीं, प्रापंचिक हिंदूंनी सहसा नररुपाची भक्ती न करतां माय रुपाचीच भक्ती करावी. विशेषकरून जर ती भक्ती सकाम असेंल तर ते जास्त आवश्यक ठरते. मोक्षार्थीनी नररुपाची भक्ती करावी. आपण पहातो किं, पंढरीचे वारकरी प्रापंचिक असून विठ्ठलाची भक्ती करतात ते ह्या प्रमाणे चुकीचे ठरते, त्यांनी रखुमाईची भक्ती केली तर ती लवकर फळेल. महाराष्ट्रातील संत संन्याशी प्रवृतीचे होते म्हणून ते विठ्ठलाची पुजा करीत होते ते बरोबर होते पण त्यांचे अंधानुकरण प्रापंचिक वारकर्यांनी करणे चुकीचे आहे.

सर्वच देवतांची अशी दोन स्वरुप नसतात. कांहीं देवतांचे फक्त एकच रुप असते. उदाहरणार्थ, शक्ती, चंडिका, संतोषी, जिवदानी इत्यादि. काहीं उग्र देवता असतात त्यांची फक्त नर रुप असतात. त्यात शनी, केतु, राहु, मंगळ अशा देवता येतात. ह्यांना कांहीं ग्रह समजतात पण त्या प्रथम देवता असतात व ज्या ग्रहांच्या नांवांने त्या ओळखल्या जातात ते ग्रह त्याची चिन्हे असतात. नारीरुप नसलेल्या देवतां माणसास शिक्षा करण्याचे काम करण्यासाठी असतात, त्या कारणांने त्यांना नारीरुप नसते. महेश, विष्णू, गणपती ह्या देवतांची स्त्री रुपे आहेत पार्वती व तीची असंख्य रुपं आणि विष्णूचे स्त्री रुप आहे लक्ष्मी, गणपतीचे सरस्वती. ब्राह्मण ह्याचे पतीपत्नी अशी नाती सांगतात पण हे अतिशय चुकीचे असते कारण पती-पत्नी असे नाते फक्त माणसातच शक्य असते. कारण माणसात वासना असते आणि त्याचे प्रजनन लैंगिक संबंधाने होत असते. दैवतांमध्ये लैंगिक प्रजनन होत नाही आणि त्यांना लैंगिक वासनासुद्धा नसते. त्यांचे माणसाप्रमाणे प्रजनन होत नसल्यामुळे त्याचे असें नाते सांगणे हे केवळ ह्या विषयाचे अज्ञान सिद्ध करते. महादेवाचे जे अर्धनारी स्वरूप आपल्या पूर्वजांनी दाखवले आहे तेंच खरे हे स्वरुप आहे. म्हणजे, महेश व पार्वती हे एकच असतात हे हिंदू साधकांनी समजले पाहिजे. हिंदूंच्या ह्या देवता ह्या दोनही रुपात पुजल्या जातात. त्या दोन वेगवेगळ्या देवता आहेत असे समजू नये. म्हणजे शंकराची आराधना करणे व अंबेची आराधना करणे हे एकच असते. पुराणांमध्ये अनेक कथा आहेत त्यांमुळे ह्या देवतांच्या रुपांबद्दल बरेच गैरसमज पसरतात, त्यासाठी त्या पुराणातील कथांना पुराणातील वांगी असें समजून दुर्लक्ष करावे हेंच श्रेयस्कर ठरेल. प्रत्येक देवतेचे चिन्ह म्हणून कांहीं प्राणी योजले आहेत जसें, मारुतीचे चिन्ह माकड, गणपतीचे हत्ती, आश्र्विनीकुमारांचे घोडा, विष्णूचे सिंह, दत्ताची गाय व कुत्री वगैरे. पुढे पुराण काळी, कोणी त्या देवतेला त्या प्राण्याचे तोंड लावले अशारितीने बदल होत गेले. माझ्यामते ह्यात बदल व्हायला पाहिजे. तो असा किं, त्या प्राण्याचे तोंड त्या देवतेला न लावता ते चिन्ह देवतेच्या मुकुटात, हातातील राजदंडात अथवा कमरपट्ट्यात योजावे म्हणजे, जे गैरसमज होतात ते होणार नाहीत. किंवा त्या देवाच्या बाजूस दत्तामागे जशी गाय व कुत्री दाखवतात तसें गणपतीच्या बाजूस हत्ती, मारुती भोवती माकडे असें दाखवून ती चिन्हे व्यक्त करता येतील.

क्रमशः पुढे चालू –

मनुस्मृतीचा सहावा भाग सुरू – ९१ – ९७

विद्यार्थी, गृहस्थ, जोगी व संन्यासी हे चार मार्ग जर द्विज अवलंबित असेल तर त्यांने पुढील दहा नियमांचे पालन काटेकोरपणे केले पाहिजे. ९१

समाधानी प्रवृत्ती, क्षमाशिलता, संयम, वाईट गोष्टींपासून (चोरी, खोटे बोलणे वगैरे) दूर रहाणे, शुद्धता पाळणे, भोगइंद्रियांचे संयमन, शहाणपणा बाळगणे, आत्म्याबाबत सावधानता, सत्यव्रत, न रागावता कामे करणे, असे हे नियम आहेत. ९२

जे ब्राह्मण ह्या दहा नियमांचे महत्व ओळखतात व त्यांचे पालन करतात त्यांचा उद्धार होतो. ९३

जो द्विज मनोनिग्रहाने हा नियम पाळेल व तीन देणी (वेदाचा अभ्यास करणे, पुत्राला जन्म देणे व सर्व यज्ञयाग आपल्या कुवतीनुसार करणे) फेडतो तो वेदांताचा अभ्यास केल्यावर पूर्ण संन्यासी होतो. ९४

सर्व यज्ञयाग सोडून देऊन, सर्व पापवृत्तींचा त्याग करून, भोगेंद्रिये काबूत आली आहेत असा जो वेदाच्या अभ्यासात रमला आहे तो शेवटी आपल्या मुलाच्या आधाराने त्याच्या बरोबर राहिल. पूर्ण निवृत्त परंतु, संन्याशी नाही अशाप्रकारे तो उर्वरीत जीवन जगेल. ९५

क्षत्रिय व वैश्य वर्णातील गृहस्थांसाठी सर्व कर्मकांडांचा त्याग करून निरीच्छ होऊन जगणे म्हणजे संन्यास असें समजावे. ९६

अशारितीने चार वर्णांचे पवित्र नियम मी तुम्हाला सांगितले, आता राजाची कर्तव्ये कोणती ते सांहतो. ९७

भाग सहावा संपला. पुढील पोस्ट पासून मनुस्मृतीतील सातवा भाग वाचूया.

मनुस्मृतीचा सातवा भाग पुढे चालू -

पुढील पोस्ट पासून मनुस्मृतीचा अभ्यास व इतर गप्पा अशाच चालू रहातील.

माझा संपर्क ईमेल – ashokkothare@gmail.com

आपली मते मला ह्या ईमेलवर पाठवून हा ब्लॉग अधिक चांगला करण्यास मदत करावी.